Uništavanje zrenjaninskog kulturnog nasleđa je pojam pod kojim se podrazumeva niz građevinsko-urbanističkih poduhvata i intervencija u kojima je od početka šezdesetih godina dvadesetog veka pa do danas nestao znatan deo zrenjaninske kulturne baštine, a sam grad Zrenjanin pretrpeo radikalne promene u svom vizuelnom identitetu. Ove promene obuhvataju rušenje ili zapuštanje nekada važnih i značajnih gradskih objekata, propadanje, vandalizovanje ili krađu pojedinačnih spomenika kulture, uništavanje većih urbanističkih celina kao što su ulice i trgovi, kao i zagađivanje i promenu toka reke Begej.
Od početka devedesetih godina prošlog veka intenzitet uništavanja je smanjen i u određenoj meri ono je prestalo da se odvija planski, da bi ustupilo mesto postepenom i laganom propadanju objekata i spomenika kulture. Rezultati tog procesa postali su vidljivi tek početkom druge decenije 21. veka, kada je, u veoma kratkom vremenskom roku, nekolicina objekata u užem i širem gradskom jezgru počela da se urušava sama od sebe, usled nebrige, neodržavanja, nedostatka finansijskih sredstava i nerešenih i komplikovanih svojinskih odnosa.
UNIŠTAVANJA U CENTRU GRADA. IZGRADNJA VODOTORNJA
Po usvajanju Direktivnog urbanističkog plana, prema kom je „staro trebalo da se prilagođava novom”, jedan od prvih većih objekata i nekadašnjih gradskih simbola koji je uništen u užem centru grada bila je zgrada starog gradskog Magistrata, podignuta u prvoj polovini 19. veka[4]. Ovaj objekat imao je izuzetan kulturno-istorijski značaj ne samo za gradsku, već i za nacionalnu istoriju (primera radi, u njemu je 1869. godine usvojen Bečkerečki program Srpske narodne slobodoumne stranke[5], a u njemu je 1919. godine otvorena prva srpska apoteka u gradu[6]). Na placu koji je ova zgrada zauzimala (od ulice Kralja Aleksandra I Karađorđevića do Gimnazijske ulica), podignut je deo zgrade Fonda za penzijsko-invalidsko osiguranje i „Vodotoranj”, koji nikada nije ispunio svoju planiranu svrhu, a svojom visinom i izgledom narušio je dotadašnji izgled glavne ulice i Trga slobode.
U jesen 1962. godine završeno je idejno urbanističko rešenje centra Zrenjanina, kojim je bila predviđena radikalna izmena izgleda centra grada[7]. Njome su bili obuhvaćeni rušenje zgrade letnjeg bioskopa i zgrade Radničkog univerziteta u ulici Jugoslovenske narodne armije, na čije mesto bi došao park[8], ali ovaj plan nije realizovan. Međutim, u narednom periodu, srušena je kuća sa druge strane iste ulice koja se smatrala najstarijom u gradu – kuća porodice Demko u ulici Kralja Petra br. 2. Na njenom mestu, ali na nešto uvučenijoj uličnoj liniji, podignuta je zgrada osiguravajućeg zavoda, a odmah pored nje je izgrađena zgrada društveno-političkih organizacija, ispred koje je formirana slobodna površina na koju je 1964. godine premešten spomenik Žarku Zrenjaninu. Ove rekonstrukcije bile su obuhvaćene pomenutim idejno-urbanističkim rešenjem[9], kao i rekonstrukcija Trga slobode do koje će doći 1963/64. godine.
U procesu skraćivanja toka Begeja kroz grad, čime je realizovana u suštini odlična ideja o pretvaranju naselja „Mala Amerikaˮ u ostrvo u centru grada, porušena je vila poslednjeg gradonačelnika Velikog Bečkereka u austrougarskom periodu Zoltana Perišića. Ona je bila delo čuvenog arhitekte Dragiše Brašovana, koji je u međuratnom periodu u Velikom Bečkereku projektovao monumentalno zdanje Sokolskog doma. U isto vreme srušena je i monumentalna kuća iz 1890. godine u kojoj je radila prva ćilimarska škola u gradu, a koja je kasnije prerasla u Torontalsku fabriku tepiha i ćilima. Ovu školu otvorio je i vodio velikobečkerečki slikar i primenjeni umetnik Antal Štrajtman.
UNIPTAVANJE TRGA REPUBLIKE
Godine 1964. srušena je i zgrada Gradskog muzeja, smeštena u tzv. Jankovićevoj kući na nekadašnjem Trgu republike. Ova, kao i susedna kuća Paje Linjačkog srušene su 1964. godine, a na njihovo mesto 1970. godine došla je zgrada SDK, današnje sedište Poreske uprave i Trezora.
Nestanak ovih zgrada označio je početak narušavanja čitave jedne urbanističke celine – nekadašnjeg Trga republike – koji će definitivno nestati krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog veka ispod velikog Platoa sa zgradom Vojvođanske banke. Izgled ove urbanističke celine (ranije Vilzonovog trga a danas Trga dr Zorana Đinđića) najradikalnije je izmenjen, kroz urbanističke promene koje su se odigrale u nekoliko etapa. Svoj stariji izgled, još iz austrougarskog perioda, trg je imao sve do 1952. godine, kada je sa njega najpre uklonjen veliki krst, zadužbina Marka Jankahidca Zabogina iz 1891. godine (zbog ideološke nepodobnosti prebačen je u portu Uspenske crkve u Svetosavskoj ulici).
U narednoj etapi uništavanja, srušeni su već pomenuta zgrada Gradskog muzeja i susedna kuća Paje Linjačkog, a na tom mestu je podignuta zgrada Građevinsko-industrijskog kombinata “Banat” (1970). Time je uništena čitava parna strana ulice Servo Mihalja, čiji je deo na ovoj obali Begeja pripojen Trgu Republike, dok su objekti na neparnoj strani ulice (među njima i kuća dr Dragoljuba Nestorova) uništeni krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina; na njima je podignuto kolosalno modernističko zdanje Vojvođanske banke, na tzv. Platou, čiji je betonska konstrukcija podigla nivo nekadašnjeg Trga i u osnovi izmenila njegov izgled. Na mestu gde su se nekada sastajale glavna ulica i ulice Servo Mihalja i dr Zorana Kamenkovića napravljene su podzemne garaže i tržni centar.
Krst Marka Jankahidca Zabogina na Vilzonovom trgu 1926. godine. Istorijski arhiv Zrenjanin, F. 667 Lični fond Dragoljuba Čolića 1888-1982, kut.6, br. 658, Staro jezgro Zrenjanina, str. 181.
Od čitavog starog Trga republike danas su ostale očuvane jedino dva objekta: kuća trgovca Ignaca Levija (danas sedište Mesne zajednice “Centar”) i zgrada Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin (nekadašnja “Tisa”), koja se delimično urušila 2014. godine.
UNIŠTAVANJE TRGA SLOBODE 1964.
Rekonstruisanjem Trga slobode, započetom 1963, a okončanom naredne, 1964. godine, Zrenjanin je na svojoj centralnoj gradskoj lokaciji dobio parking od žute cigle. Tom rekonstrukcijom, izgrađen je nov asfaltni kolovoz, postavljena nova kanalizaciona i vodovodna mreža i uklonjeno zeleno ostrvo[11]. U martu i aprilu izvađene su stare keramičke cigle i izgrađen trotoar[12]. U maju su dovršeni radovi na crpnoj stanici gradske kanalizacije, započeto je postavljanje žute klinker-opeke, a uporedo sa tim tekli su i radovi na asfaltiranju i sređivanju okolnih ulica – Subotićeve i dela ulice koji spaja Trg slobode sa Gimnazijskom ulicom[13]. Spomenik Žarku Zrenjaninu prenet je pred zgradu društveno-političkih organizacija (Komiteta), gde se i danas nalazi. Idućeg meseca, postavljena je šestougaona oplata u kojoj je izlivena fontana, prema nacrtima inženjera Milorada Berbakova[14]. Planirano postavljanje raznobojnih sijalica u fontanu je izostalo[15]. Uređeno je osvetljenje Trga postavljanjem dekorativne rasvete u vidu liliput-kandelabra, fenjera od kovanog gvožđa i reflektora[16].
Koncepcija trga ustanovljena ovom rekonstrukcijom održala se do rekonstrukcije trga tokom 2014. i 2015. godine, uz manje izmene devedesetih godina 20. veka (uklanjanje fontane i postavljanje spomenika kralju Petru, dodavanje zelenih površina i drvoreda). Saobraćaj je izbačen sa većeg dela trga 2008. godine, od kada je do 2014. godine u funkciji motornog saobraćaja bio samo deo uz zgradu gradske kuće.
Nastavak teksta možete pogledati na zvaničnom sajtu ZRikipedije ( ovde ), a poglavlja koja možete naći su
Gradska biblioteka i zgrada “Tekstila” (1967)
Rušenje Velikog mosta (1968/1969
Komunalna banka (1970)
Uništavanje Begeja
Postepeno propadanje i zapuštanje kulturnog nasleđa
Vandalizovanje i krađa spomen-obeležja
Nesvesno i spontano uništavanje
Obnova i revitalizacija (2000 – do danas)
