Bečkerečka tvrđava je naziv za utvrđenje koje je postojalo u Bečkereku od kraja dvadesetih godina XVI veka do 1701. godine, kada je porušeno u skladu sa drugom tačkom Karlovačkog mira[1]. Najverovatnije je bila podignuta po naređenju mađarskog kralja Janoša Zapolje 1527/1528. godine[2], u vreme građanskog rata u Ugarskoj između Zapolje i Ferdinanda I Habzburškog. Prostirala se otprilike na potezu između današnje Skupštine opštine Zrenjanin i Sokolskog doma. Po mađarskoj reči za tvrđavu (vár) je i današnja ulica Cara Dušana svojevremeno nosila naziv “Tvrđavska ulica” (mađ. Váraljai utca).
Istorijat gradnje do turskog osvajanja
Političke prilike u vreme gradnje
Izgradnja bečkerečke tvrđave nalazi se u direktnoj vezi sa složenim vojno-političkim okolnostima u kojima se srednjovekovna ugarska država nalazila nakon Mohačke bitke 1526. godine. Poraz koji je od Turaka pretrpela mađarska vojska u toj bici i pogibija 20 000 ljudi, među kojima i vodećih ličnosti crkvene i centralne državne uprave (sem kralja Lajoša II, poginulo je još sedam prelata, dvadeset i osam barona, kancelar, zemaljski sudija i drugi najviši državni dostojanstvenici), označili su slamanje kičme mađarske vojne organizacije i početak kraja nezavisnosti Kraljevine Mađarske[3].
Smrt kralja Lajoša II označila je i početak građanskog rata na području Ugarske, koji će vremenom dovesti do njene podele na tri dela: Kraljevsku Mađarsku (pod vlašću habzburške dinastije), središnji deo zemlje (pod vlašću Turaka) i kneževinu Erdelj (pod vlašću Janoša Zapolje, u vazalnom odnosu prema Osmanskom carstvu)[4]. Glavni pretendenti na mađarsku krunu bili su Ferdinand I Habzburški i Janoš Zapolja. U dugotrajnom i iscrpljujućem ratu koji će trajati sve do 1538. godine, obe strane su ratovale sa promenljivim uspehom. Zapolja je uspeo tokom 1528. i 1529. godine da zavlada velikim delom zemlje, oslanjajući se, osim na svoje mađarske pristalice, i na poljske, srpske i turske odrede. Neposredno posle Mohačke bitke, na njegovoj strani su se borili i Srbi u Banatu, koji su stajali pod komandom Cara Jovana Nenada. Nakon što je Jovan Nenad prešao na stranu Ferdinanda, ubijen je po Zapoljinom naređenju.
Nakon što je uspeo da ovlada područjem Banata, Zapolja je za namesnika ove oblasti postavio svog pristalicu Petra Perenjija. Perenji je upotrebio srpske trupe Jovana Nenada da sazidaju tvrđavu u Bečkereku[5]. Bečkerek je u to vreme već uveliko bio naseljen pretežno srpskim življem, budući da su srpski despoti Stefan Lazarević i Đurađ Branković još vek ranije postali gospodari ovog naselja. Za potrebe gradnje bečkerečke tvrđave, korišćen je netesani kamen, koji su Zapoljine lađe prevozile iz vrdničkih ili fruškogorskih kamenoloma preko Dunava, Tise i Begeja u Bečkerek[6]. Kasniji arheološki nalazi bečkerečke tvrđave – krečnjak, glineni i kvarcni liskuni, beli grubovrnasti i sivomrki peščari – odgovaraju geološkim karakteristikama područja između Sremskih Karlovaca i Slankamena[7].
Nedugo nakon završetka gradnje, bečkerečka tvrđava je u martu 1528. godine došla nakratko u posed Ferdinanda I[8].
Izgled tvrđave
Sačuvani izveštaji o izgledu tvrđave su uglavnom oskudni i zasnivaju se mahom na poređenju sa temišvarskom tvrđavom. Jedan izveštaj s kraja avgusta i početka septembra 1551. godine, neposredno pred tursko osvajanje beleži sledeće o izgledu i posadi tvrđave:
“Bečkerečka tvrđava (…) [nije] ništa manje utvrđena nego temišvarska i istovetno je uređena, samo je vojna posada pola španska, a pola nemačka, i po naređenju Kraljevskog Veličanstva snabdevena svim drugim [sredstvima] neophodnim za rat…” (“Das Schloss Betschereckh ist von natur vnnd geben nit weniger als das Schloss Tomaschwar bevestigt, vnnd gleich gestallt, wie dasselbig, nur Khriegs Volckh halb spanisch vnd halb teutsch, auch auss verordnung der Khun. Mt. mit aller anndern notturft zum Khrieg gehörig versehen…”)[9].
Pozivajući se na savremene izvore iz XVI veka, banatski zavičajni istoričar Jene Sentklarai je pokušao da rekonstruiše izgled bečkerečke tvrđave u svom delu Becskereki vár (“Bečkerečka tvrđava”) iz 1886. godine:
“Ako je dozvoljeno pozvati se na sinhrone analogije, bečkerečka tvrđava bila je, kao i uopšte sve srednjovekovne ugarske utvrde, uređena jako jednostavno. Sastavni delovi su joj bili: bedemi, iliti od kamena sagrađena gradska ograda, kružni opkopi unutrašnjeg i spoljašnjeg grada, stražarska kula ili donžon u dvorištu gradskog zamka, kuće za stanovanje kastelana i njegove posluge, stambena odeljenja za goste i možda još viteška dvornica, riznica, tamnica, cisterne i dr. Za ulaz u grad služila je samo jedna kapija sa pokretnim mostom postavljenim na dubok rov. Spoljašnji grad, koji je u Bečkereku – po svoj prilici – bio ograđen palisadama od hrastovine i visoko nasutim kružnim branicima, bio je mnogo prostraniji od unutrašnjeg gradskog zamka. Ovde su stojale kuće za stanovanje straža (posade) i drugog stanovništva grada, staje i ekonomske zgrade, bašta grada i naslage greda, podupirača i otesanih stubova, potrebnih za utvrđivanje. Za bečkerečki grad drvni materijal davale su u velikim količinama hrastove šume, koje su gusto preplavile obale Tise i Dunava, pa štaviše i ceo ovaj kraj, na koje sad već samopodsećaju tek neki ostaci u Velikom Bečkereku i Turskom Bečeju… I tehnika srednjovekovnog građenja gradova je odveć jednostavna bila. Grubo, ovde-onde udarcem čekića okrnjenih vrhova netesano kamenje, naslagano jedno pored i iznad drugoga u pravom redu činilo je, s obzirom na sistem građenja, istina primitivne, ali kao stena jake bedemske zidove. Kod građenja debljih zidina postupalo se tako, da su šupljine između zidova od netesanog kamenja ispunjavane malterom mešanim sa grumenjem i sitnim komadima šljunka, tako da su komadi netesanog kamenja služili samo kao spoljašnji pokrivač zida. Bečkerečki grad (…) pored ove opreme od drvene gradnje, bio je tako jak, da ga je Mehmed-beg, koji je 1551. počeo da ga opsađuje sa vojskom od oko 20 – 30 000, tek usled izdajstva srpskog gradskog stanovništva mogao osvojiti”.
Tursko osvajanje
Nakon što su u leto 1551. godine Ferdinand I i fratar Martinuci (diplomatski predstavnik porodice Zapolja i Erdeljske kneževine) sklopili sporazum prema kom je čitav Banat sa utvrđenjima (uključujući i bečkerečko) pripao Ferdinandu, sultan Sulejman Veličanstveni naredio je rumelijskom beglerbegu Mehmedu-paši Sokoloviću da zauzme Banat. Mehmed-paša Sokolović prešao je Dunav kod Petrovaradina 7. septembra 1551. i odatle krenuo prema Bečeju[10].
Na vest o približavanju Turaka, kastelan (zapovednik) bečkerečke tvrđave Lovra Balog počeo je sa pripremama za odbranu, istovremeno šaljući molbe za pomoć tamiškom grofu Andrašu Batoriju, temišvarskom zapovedniku Ištvanu Lošonciju i carskom generalu Aldanu[11]. Ovoj trojici je Ferdinand poverio odbranu Banata. O kretanju turskih trupa u Potisju, Balog je 11. septembra pisao Batoriju u Temišvar: “Druge sigurne vesti sada nemamo, koje bih trebalo da napišem Tvom gospodstvu. Sada je pašina vojska sa one strane Tise u Čurugu, slegla se u tabor nedaleko od Bečeja i hoće ovamo da pređu. Sve lađe što ih imaju sada su u Titelu, na kojima bi hteli da naprave most… Zato preklinjem Tvoje Gospodstvo, da nam pošalje nešto praha (baruta), jer nemamo mnogo praha, i gvožđa što bi trebalo za potrebe grada, jer što beše iscrpilo nam se. I za ovo preklinjem Tvoje Gospodstvo da nam pošalje nešto novaca, jer, evo, već se ispunjava mesec mesečarima,u čemu smo pri kraju; bez novca ih ne možemo držati, naročito hajduke![12]”. Batori je 19. septembra 1551. poslao novčanu pomoć u iznosu od 1000 guldena[13][14]. Istog dana je Mehmed-paša Sokolović zauzeo bečejsko utvrđenje, da bi se nakon toga okrenuo Bečkereku. Bečkerečki Srbi poslali su mu izaslanstvo, “moleći vezira da ne ide na Bečkerek, jer će oni sami predati grad sa posadom u njemu i celokupnim gradskim stanovništvom”[15].
Mehmed-paša Sokolović nije prihvatio molbe ove srpske deputacije i krenuo je na Bečkerek, iz čijeg su se utvrđenja u međuvremenu povukle pešadijske i konjaničke snage koje su ga branile. U utvrđenju su ostali jedino još kastelan Lovra Balog i Krištof Imolai. Saznavši za ovo, Batori je hitno poslao 200 ljudi u pomoć Bečkereku koji je ostao bez odbrane. U četvrtak, 24. septembra 1551. godine, Mehmed-paša Sokolović stigao je sa svojom vojskom pred Bečkerek i smestio svoj logor oko grada. U zoru idućeg dana, počela je topovska paljba na tvrđavske bedeme, kao i na samu varoš. Posle nekoliko sati iz grada se oglasila deputacija koja je došla u Mehmed-pašin logor i javila da se grad predaje. Celokupna posada tvrđave sastojala se iz jedva 80 ljudi, čiji je najamnički kapetan Mihalj Zoltai pobegao iz Bečkereka još pre napada[16].
Srpsko stanovništvo Bečkereka poslalo je jednu deputaciju na podvorenje Mehmed-paši Sokoloviću. On je srpsko poslanstvo ljubazno primio i obećao poštedu zbog izostanka otpora prilikom zauzeća tvrđave. Kasnija mađarska istoriografija ocenila je da je “smrt bečkerečke tvrđave bila neslavna”, te da se “uz njen pad ne veže spomen slavnog dela oružja, koje bodri srce”[17].
Bečkerek pod Turcima
Neposredno nakon osvajanja, Mehmed-paša Sokolović je čvrsto utvrdio bečkerečku tvrđavu i za njenog zapovednika postavio Malkoč-bega. Pokušaji fratra Martinucija, mađarskih velikaša i Ferdinandovih vojskovođa u Banatu da povrate bečkerečku tvrđavu u proleće 1552. godine nisu dali nikakvih rezultata, pa je Bečkerek definitivno ostao u turskim rukama. Zbog izostanka otpora prilikom osvajanja tvrđave, Mehmed-paša je pokazao blakonaklono držanje prema Bečkereku, pa je 1573. godine osnovao svoju zadužbinu (vakuf), koju su činili tursko kupatilo, dvadeset i dva dućana i četiri mlina na Begeju u Bečkereku, selo Elemir, pustara Zeldeš i Orlovat[18].
U drugoj polovini XVI veka, većinsko stanovništvo Bečkereka činili su Srbi; carski komandant Mikloš Palfi poslao je 28. avgusta 1587. godine jedan izveštaj austrijskom nadvojvodi Ernestu u kom piše da je preko 3000 naoružanih Srba iz Bečkereka i Bečeja došlo u Budim, kako bi se stavili u austrijsku službu i ratovali protiv Turaka[19].
Tokom Dugog rata (1592-1606) i ustanka Srba u Banatu 1594. godine, Bečkerek je nakratko bio oslobođen od Turaka. Međutim, 10. jula 1594. godine, u bici kod Bečkereka brojčano znatno nadmoćniji Turci porazili su ustaničku vojsku sačinjenu od Srba, Mađara i Rumuna. Nakon te bitke, pojedini hroničari su zabeležili da su Turci iskorenjivali i samu uspomenu na Srbe u Banatu[20]. Banatski istoričar Feliks Mileker navodi pogrešan podatak da je bečkerečka tvrđava nakon toga uništena i da više nije obnavljana[21], jer dalje u svom izlaganju spominje 1000 konjanika i 1000 pešadinaca bečkerečkog garnizona (1626)[22] i izveštaj turskog vojnog inspektora i putopisca Evlije Čelebije, u kom se navodi da “Begej teče pored tvrđave”[23]. Milekerove navode demantuju i austrijske vojne mape i planovi koji su se javili pred kraj turske vladavine (krajem XVII veka).
Plan Bečkereka sa tvrđavom iz 1697/98. godine
U toku Velikog bečkog rata, vođenog između Habzburške monarhije i Osmanskog carstva, Bečkerek sa okolinom dospeo je krajem 1686. pod vlast Habzburga. U to vreme se bečkerečka tvrđava nalazila u dosta lošem i zapuštenom stanju[24]. Carski vojskovođa grof Fridrih Veterani predlagao je 1695. godine njegovu obnovu, do koje je došlo tek dve godine kasnije, kada je drugi vojskovođa, grof Rabutin, nakon bitke kod Sente (12. septembar 1697) snabdeo tvrđavu topovima, rovovima i vojnom posadom. Nakon toga, 1698. godine u bečkerečkoj tvrđavi boravio je čuveni austrijski vojskovođa Eugen Savojski, koji je odatle rukovodio operacijama carske vojske protiv Turaka. Prateći Savojskog, jedan deo Srba koji su 1690. godine prešli u Ugarsku tokom Velike seobe Srba, naselio se u Bečkereku, pored svojih sunarodnika koji su još od ranije tu živeli. Episkop Srpske pravoslavne crkve Isaija Đaković odabrao je Bečkerek za svoje sedište u Banatu [25][26]. U ovo vreme se u Bečkereku pominje i izborni knez Fridrih Saksonski, koji je u svoj ratni dnevnik zabeležio da je Bečkerek bio “tipično tursko mesto, sa starom palankom i nekoliko mošeja”[27]. Iz ovog perioda potiče više planova Bečkereka koji su izradili Austrijanci, a na kojima se vidi i njegovo utvrđenje (v. dole).
Plan Bečkereka sa prikazom tvrđave uoči rušenja
Nakon Velikog bečkog rata (1683-1699), Banat (Temišvarska pokrajina) je prema odredbama Karlovačkog mira(sklopljenog 1699) imao da ostane pod turskom vlašću, ali su Austrijanci preuzeli na sebe obavezu da poruše tamošnja pogranična utvrđenja, uključujući i bečkerečko. Ovo je bilo utvrđeno drugom tačkom Karlovačkog mira iz 1699. godine, koja glasi:
“Član 2. Pokrajina Temišvar je područna tvrđavi Temišvar[28]. Sa svim svojim teritorijama i rekama ona je u posedu moje uzvišene i trajne carevine[29]. Omeđena je prema Erdelju granicom od međe Vlaške do reke Moriša, starom granicom Erdelja koja je gore određena, svojom granicom od područja Moriša do reke Tise ovom obalom reke Moriša, a granicom od područja Tise do Dunava, ovom obalom reke Tise. Šebeš, Lugoš, Lipova, Čanad, Kaniža, Begej, Bečkerek i Žabjak i sve što se poput ovoga nalazi na području Temišvara, koje je na pomenuti način omeđeno ovim obalama reka Moriša i Tise, počevši od erdeljske granice iz vremena pre ovoga rata, neka bude od strane pomenutog ćesara porušeno, s tim da se ubuduće ne podižu, i neka se rečena pokrajina potpuno očisti…”[30].
Međutim, nadajući se da će u nekom novom ratu ponovo doći u posed Banata i želeći stoga da zadrži tvrđave na tom području, Beč je nastojao da odugovlači sa ispunjenjem ovih odredaba preko svog opunomoćenika Alojza Marsilija, koji je bio ovlašćen za povlačenje potisko-pomoriške granice i za rušenje utvrđenih mesta u Banatu. Marsilio je izradio niz planova koji se danas čuvaju u njegovoj biblioteci u Bolonji (kopije ovih planova izradio je bečkerečki fotograf Đura Roknić i one se danas nalaze u Narodni muzej Zrenjanin|Narodnom muzeju Zrenjanin; publikovane su 1954. godine u časopisu Arhivska građa Istorijskog arhiva Zrenjanin). Marsilio je uspešno otezao sa rušenjem tvrđava u Banatu sve do 1701. godine, kada je na čelo Temišvarskog pašaluka (Banata) postavljen Ibrahim-paša. On je oštro reagovao na otezanje Beča i uputio pismo Marsiliju u kom mu je naredio da poveri rušenje tvrđava drugom licu i smesta napusti tursku teritoriju.
“Ako naše naređenje ne budeš shvatio i budeš radio po svojoj uviđavnosti, onda ću odmah o tebi podneti izveštaj visokoj Porti. A oni će učiniti prijavu vašem poslaniku kod Porte i tužiti te kod Dvora. U ovo nema sumnje! Promisli, dakle, o ovome i prema tome postupi. Ostavi naše granice i ne uznemiruj našu sirotu raju. Da se ispravljanje granice i rušenje gradova događalo prema ugovoru o miru, komotno su se mogli svršiti svi poslovi za dva meseca. A gle, od naloga tebi prošlo je već više od dve godine! Da si ti uložio više brige i pokazao više dobre volje, lako bi dokrajčio svoj zadatak; ali je jasna tvoja radvnodušnost. Postojeće prijateljstvo između nas trebalo je da sa sobom donese da si za svaki grad koji se ima razrušiti imenovao zasebnog čoveka za vođenje poslova, da rad što marljivije teče; ali sve ovo ti nisi činio. Pošto dakle, tvoje zadržavanje unutar naših granica nije više poželjno, vrati se natrag u svoju zemlju i bez odlaganja predaj nam pokrajinu. Tvoje udaljenje ćemo radosno primiti na znanje”.
-Odlomak iz pisma Ibrahima-paše Alojzu Marsiliju
Nakon ovako kategoričnog nastupa turskih vlasti, a moguće i usled straha od ustanka Ferenca Rakocija koji se pripremao u Ugarskoj protiv habzburške vlasti, austrijska strana je popustila, pa je Marsilio napustio Banat predajući ga Turcima. Za rušenje tvrđava u Banatu su ostali posebni oficiri i carski inženjeri pod nadzorom grofa Farkaša Otingera. Oni su u saradnji sa bečkerečkim Srbima i gradskom posadom u martu 1701. godine pristupili rušenju tvrđave i okončali ga do sredine leta iste godine[32].
Ostaci tvrđave
Uprkos rušenju, pojedini ostaci tvrđave ostali su očuvani i u kasnijem periodu. Tako je, npr. zabeleženo da su španski kolonisti, koji su doseljeni u Bečkerek sredinom tridesetih godina XVIII veka, bili angažovani na razgrađivanju ostataka tvrđave iz turskog perioda, zatrpavanju njenih preostalih opkopa i gradnji velikog trga (današnji glavni gradski trg), na kom su sazidali žitni magacin, neuporedivo najveću zgradu u tadašnjoj varoši[33]. Osim toga, četrdesetih godina Agošton Baranj, koji je bio glavni arhivar i počasni podžupan Torontalske županije izneo je niz zanimljivih zapažanja o ostacima tvrđave. U svom delu “Povesnica Torontalske županije”, on je naveo da je lično video više temelja zgrada nekadašnje bečkerečke tvrđave u dvorištu Županijske palate (današnja gradska kuća Zrenjanin), gde je takođe postojala i džamija iz turskog perioda koja je srušena između 1812. i 1815. godine. Baranj je takođe zabeležio da su “višestruka kopanja i rovarenja u tlu, sprovedena na zemljištu županijske zgrade iznela na svetlost jedno tursko kupatilo i vodovodne cevi, koji su takođe pripadali staroj tvrđavi; četrdesetih godina (XIX veka) u začelju (podnožju) županijskog dvorišta, gde je nekada Stari Begej valjao svoje talase, iskopana su dva stara mostobrana, koji su po svoj prilici bili ostaci visećeg mosta starog utvrđenja sagrađenog oko 1594. godine”[34].
Iskopavanja 1885. godine
U junu 1885. godine, prilikom kopanja temelja radi proširenja upravne zgrade Torontalske županije u Velikom Bečkereku, naišlo se na ostatke bečkerečke tvrđave. Na poziv torontalskog podžupana Bele Talijana, čuveni zavičajni istoričar Banata i odličan poznavalac njegove srednjovekovne istorije, Jene Sentklarai, ispitao je ove nalaze i na osnovu njih iduće godine (1886) objavio knjižicu pod nazivom A becskereki vár (“Bečkerečka tvrđava”, u mađ. originalu: Szentkláray Jenő, A becskereki vár, Budapest 1886). U njoj je, osim pronađenih iskopina, temeljno obradio i istorijat same tvrđave, rasvetlivši i višestruke zablude koje su se do tog vremena javile u pogledu tačnog vremena njene izgradnje.
O ostacima je Sentklarai zapisao:
“Prilikom preuređivanja bečkerečke županijske palate, koja je sada u toku (1885-1886), usled radova ko kopanja temelja vršenih u mesecu junu prošle godine (1885), ponovo je dospeo na svetlost dana jedan poveći ostatak ruševine starog grada, koji je zaronjen pre blizu dvesto godina jedan deo bedema unutrašnjeg grada. Iskopanu gradsku razvalinu sam, na poziv podžupana Bele Talijana, 2. jula prošle godine i sam pregledao i sve do sitnica podrobno ispitao. Ovaj odlomak bedema počinje na 7,5 metara daljine od severnog krila današnje stare županijske zgrade i sastoji se iz tri zida, između kojih su severni i južni debeli 1,10 metara, a istočni koji ove vezuje 1,5 metar. Gradski zidovi su otkopavani u dubinu do 2,7 metara. Građevinski karakter ovako otkrivenog gradskog bedema nisam mogao da svedem na kakav određen stil, jer se na iskopanom delu zida nije mogao videti trag niti otvorima niti arhitektonskim oblicima. Ruševina, koliko se od nje iz tla videlo, nemajući slobodnostojeće fasade, nije mogla imati drugu namenu, već da je služila za temelj i ostatak porušenog starog bečkerečkog grada. To čini nesumnjivim okolnost da je u širini od 9 i po metara predstavljao izbočinu i deo je imao 1,5 metara. Zid je u napred spomenutom mađarskom stilu naših srednjovekovnih gradova sagrađenih od mešovitog materijala sa tu i tamo uloženim blokovima trahita među slojeve neobrađenog netesanog kamena i od gline sasvim prosto pečenih cigala, sasvim sličnih sadašnjim našim ciglama. Malter je i ovde gašen kreč mešan sa peskom i sitnim šljunkom. Ovaj materijal – sudeći po dezenu lomljenja – bez sumnje je spravljen tako, da kreč posle gašenja nije vodom razređivan, već je čist zagašen kreč odmah pomešan peskom. U zidu su na udaljenosti od 5-6 metara jedan od drugog nađeni jazovi (udubljenja) za grupe od 4-5 komada pilota, i tvrdi ostaci od njih. Osim toga, u svoj dužini zida sa obe njegove strane na udaljenosti od 20 sm od spoljašnje ravnine u zidu duž cele dužine do kraja mogli su se videti truli ostaci pruženih greda i udubljenja. Da su se iskopavanja slobodno i sa dovoljno troška mogla nastaviti izvan građevinskog reona županijske kuće: ništa ne bi bilo lakše nego osvetliti u celom prostranstvu građevinsku konstrukciju vajkadašnjeg bečkerečkog grada. Međutim, za ovu sa troškom skopčanu i predvidljivo malo isplativu pasiju ovoga puta nije se pružala prilika, a nije doteklo ni troška za nju…”
Novije doba
Novinski članak lista “Zrenjanin” o podzemnim tunelima bečkerečke tvrđave ispod Doma mladosti
Sedamdesetih godina HH veka, prilikom izgradnje novog Doma omladine, u temeljima su pronađeni podzemni prolazi za koje se pretpostavilo da su podzemni tuneli nekadašnje bečkerečke tvrđave. Ovu tezu je izneo ondašnji čuveni zavičajni istoričar Zrenjanina i Banata Dragoljub Čolić, koji se čak i fotografisao ispred navodnog ulaza u te tunele, ali ova pretpostavka nije potvrđena, budući da je na tom mestu 1978. podignut novi objekat, a “tuneli” ostali neistraženi. Ipak, uzimajući u obzir niz raznih okolnosti, a ponajviše Čolićevu pogrešnu interpretaciju istorijata bečkerečke tvrđave i sklonost ka senzacionalizmu, ova pretpostavka je malo verovatna.
Početkom devedesetih godina prošlog veka, bečkerečka tvrđava postala je jedan od centralnih motiva u knjizi Milana Tutorova Mala Raška, a u Banatu. Tutorov ju je opisao kao “najstamenitiji i najdurašniji deo ravničarskog pejzaža, uz koji su se rađali i umirali naraštaji i pokolenja Banaćana”, koji nastavlja da živi i nakon konačne razgradnje 1735. godine, kada Španci doseljeni u Bečkerek prave od njenih ostataka žitni magacin, preteču današnjeg pozorišta “Toša Jovanović”[35].
Akademski slikar Viorel Flora izradio je 2004. godine mural sa prikazom bečkerečke tvrđave u zrenjaninskoj gradskoj bašti, nedaleko od mesta gde su otkriveni ostaci tvrđave krajem XIX veka.
Izvor – ZRikipedia.com
